HORMONAL SİSTEM, ENDOKRİN SİSTEMİ, HORMONAL SİSTEMİN ÖZELLİKLERİ, GÖREVLERİ,FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KONU ANLATIMI


İnsandaki salgı bezleri üç çeşittir:

1- Dış Salgı Bezi: Kanallı bezler olup, salgılarını kanal aracılığıyla iletirler. Örneğin; tükürük, gözyaşı, ter bezleri gibi.

2- İç Salgı Bezi: Kanalsız bezler olup, salgılarını direk kana verirler. Salgılarına hormon denir.

3- Karma Bez: Hem bir kanala, hem de kana salgı verirler. Örneğin; pankreas.

Hormonal sistem, iç salgı bezlerinden oluşur. (pankreas hariç, pankreas karma bezdir.)

Hormon, kan yoluyla vücuda dağıtılan, belli hedef organlarda etki gösteren kimyasal maddelerdir. Her hormonun etkilediği hücre, doku ve organ farklıdır. Bunlara hedef organ veya hedef doku denir.

Hormonlar hayvanlarda kanla, bitkilerde soymuk borularıyla taşınır.

Hormonlar, gerektiği miktarda salgılanırlar. Kana geçtikten sonra etkili olurlar ve miktarları zamanla azalır. Hormonların az ya da çok salgılanması hastalık yapar.

Hormonların Görevleri:

1- Sinir sistemi ile birlikte vücudun düzenli çalışmasını sağlar.

2- Vücudun iç dengesinin korunmasında görev alır.

3- Üreme ve eşey faaliyetlerini, cinsiyet özelliklerini belirler.

4- Vücudun gelişmesini ve büyümesini kontrol eder.

Devamını Oku

ELEMENT, BİLEŞİK VE KARIŞIMLARIN KARŞILAŞTIRILMASI


Element

Saf maddelerdir.

Kendine özgü öz kütlesi vardır.

Fiziksel veya kimyasal yöntemlerle basit maddelere ayrışmaz.

Homojendir.

Kendilerine özgü E.N, K.N vardır.

Yapıtaşı atomdur.

Aynı cins atomlardan oluşur.

Sembolle gösterilir.

Bileşik

Saf maddelerdir.

Kendine özgü öz kütlesi vardır.

Kimyasal yöntemlerle ayrışır. (elektroliz, ısıtma)

Homojendir.

Kendilerine özgü E.N, K.N vardır.

Yapıtaşı moleküldür.

Farklı cins atom, aynı cins moleküllerden oluşur.

Formüllerle gösterilir.

Elementlerin sabit oranlarda , birleşmesiyle oluşur.

Elementler özelliklerini kaybeder.

Karışım

Saf değillerdir.

Sabit öz kütlesi yoktur.

Fiziksel yöntemlerle ayrışır. (süzme, eleme,damıtma)

Homojen veya heterojendir.

EN, KN belirgin değildir.

Yapıtaşı atom veya moleküldür.

Farklı cins atom ve moleküllerden oluşur.

Belli formülleri yoktur.

Karışımı oluşturan maddeler arasında belirli oran yoktur. Her oranda karışabilirler.

Karışımı oluşturan maddeler özelliklerini kaybetmezler.

Devamını Oku

ELEMENT, ELEMENTLERİN ÖZELLİKLERİ, ELEMENT ÇEŞİTLERİ, ELEMENT SEMBOLLERİ

Elementler uluslar arası bilim dünyasında anlaşılması için latin alfabesine göre adlandırılıp kullanılırlar. Her defasında elementlerin adlarını kullanmak yerine de bu adların ilk harfleri tercih edilir ve bunlara sembol denir.

Kısacası elementler sembollerle gösterilir.

Tabloda ilk 20 elementin, numaraları, adları ve sembolleri gösterilmiştir. Bunları öğreniniz.

Elementler sembollerle gösterilir fakat sembollerden, o elementin atomik yapıda mı, moleküler yapıda mı olduğu anlaşılmaz. Moleküler yapıda olan elementlerin kaç atomdan oluştuğunun anlaşılması için formüller kullanılır:

Örneğin hidrojen, oksijen ve iyot elementleri iki atomludur. Kükürt 8, fosfor ise 4 atomludur.

Hidrojen�..H Oksijen�.O İyot�I

Kükürt��..S Fosfor��P

Bileşikler de formüllerle gösterilir. Örneğin su:H O

Element, Bileşik Ve Karışımların Karşılaştırılması

Element

Saf maddelerdir.

Kendine özgü öz kütlesi vardır.

Fiziksel veya kimyasal yöntemlerle basit maddelere ayrışmaz.

Homojendir.

Kendilerine özgü E.N, K.N vardır.

Yapıtaşı atomdur.

Aynı cins atomlardan oluşur.

Sembolle gösterilir.

Bileşik

Saf maddelerdir.

Kendine özgü öz kütlesi vardır.

Kimyasal yöntemlerle ayrışır. (elektroliz, ısıtma)

Homojendir.

Kendilerine özgü E.N, K.N vardır.

Yapıtaşı moleküldür.

Farklı cins atom, aynı cins moleküllerden oluşur.

Formüllerle gösterilir.

Elementlerin sabit oranlarda birleşmesiyle oluşur.

Elementler özelliklerini kaybeder.

Karışım

Saf değillerdir.

Sabit öz kütlesi yoktur.

Fiziksel yöntemlerle ayrışır. (süzme, eleme,damıtma)

Homojen veya heterojendir.

EN, KN belirgin değildir.

Yapıtaşı atom veya moleküldür.

Farklı cins atom ve moleküllerden oluşur.

Belli formülleri yoktur.

Karışımı oluşturan maddeler arasında belirli oran yoktur. Her oranda karışabilirler.

Karışımı oluşturan maddeler özelliklerini kaybetmezler.

Devamını Oku

ELEKTRON, ELEKTRONLARIN ÖZELLİKLERİ, ELEKTRON ALIŞVERİŞİ VE SONUÇLARI


Atom iki kısımdan oluşur :

1-Çekirdek (merkez)

2-Katmanlar (yörünge; enerji düzeyi)

Çekirdek, hacim olarak küçük olmasına karşın, atomun tüm kütlesini oluşturur. Çekirdekte proton ve nötronlar bulunur. Elektronlar ise çekirdek çevresindeki katmanlarda bulunur.

* Elementlerin Çekirdekte bulunan protonlar, atomun ( o elementin) tüm kimyasal ve fiziksel özelliklerini belirler.

* Proton sayısı atomlar (elementler) için ayırt edici özelliktir. Yani proton sayısının farklı olması elementin diğerinden farklı olduğu anlamına gelir.

* Elektronların bulunma olasılığının olduğu bölgelere elektron bulutu denir.

* Kimyasal olaylarda (reaksiyonlarda) yalnızca elektron sayısı değişir. Proton ve nötron, çekirdekte bulunduğu için sayıları değişmez.

* Nötr bir atom için; elektron sayısı= proton sayısı

* (Z) Atom numarası= proton sayısı

* Çekirdek yükü= proton sayısı

* İyon yükü= proton sayısı � elektron sayısı

* (A) Kütle numarası= proton + nötron sayısı (Nükleon sayısı)(atom ağırlığı)

İzotop atom: Proton sayıları (atom numaraları)aynı, nötron sayıları farklı olan atomlara denir.

İzotop atomların kimyasal özellikleri aynı (p aynı) , fiziksel özellikleri farklıdır (n farklı).

Nötr halde bulunmayan, iyon halindeki izotop atomların hem fiziksel, hem kimyasal özellikleri farklıdır.

Elektronlar Nerede Dönüyor?

Elektronlar çekirdek çevresindeki katmanlarda (yörüngelerde) dönerek hareket ederler. Çekirdeğe en yakın katman 1 olmak üzere dışa doğru 2, 3,4... olarak katmanlar numaralandırılır. (bu katmanlar çember değil, küre yüzeyi olarak düşünülmelidir.)

Her katmanda bulunabilecek elektron sayısı bellidir.

1. Yörüngede en çok 2 elektron

2. Yörüngede en çok 8 elektron

3. Yörüngede en çok 18 elektron

4. Yörüngede en çok 32 elektron

5. Yörüngede en çok 32 elektron

6. Yörüngede en çok 18 elektron

7. Yörüngede en çok 8 elektron bulunur.

* Bir atomun ilk yörüngesi en fazla 2 elektron, son yörüngesi en fazla 8 elektron taşır.

* Bir nötr atom çekirdeğindeki proton sayısı kadar elektron taşır.

Elektron Alışverişi Ve Sonuçları:

Helyum (2), neon (10), argon (18)in elektron dağılımlarını aşağıda yapalım:

Eğer bu üç elementin birer elektronu daha olsaydı, her birinde yeni bir katman oluşacaktı. Çünkü her üçünün de en dıştaki katmanları tamamen dolu durumdadır.

1.Katmanda en çok 2 elektron bulunması durumu dublet kuralı, 2. ve 3. katmanlarda en çok 8 elektron bulunması durumu oktet kuralı olarak adlandırılır. Helyum dublet, neon ve argon oktet kuralına uyar. Oktet veya dublet kuralına uyan atomlar kararlı yapıya sahiptir.

Diğer elementler de kararlı yapıya sahip olmak isterler. Bu yüzden elektron alır veya verirler.

Son yörüngesindeki elektron sayısı az olan lityum (3), berilyum (5) gibi elementler elektron verme eğilimindedir.

Oksijen(8), flor(9) elementleri ise elektron almaya yatkındır.

Atomlar elektron alarak veya vererek kararlı yapıya ulaştıklarında artık, iyon olarak adlandırılırlar.

Nötr bir atomun elektron almış veya vermiş haline iyon denir.

Atom elektron alarak kararlı hale geçerse elektron sayısı>proton sayısı olur. Bu tür iyonlara negatif (-) yüklü iyon (anyon) denir.

Atom elektron vererek kararlı hale geçerse elektron sayısı(+) yüklü iyon (katyon) denir.

Atomlar kaybettikleri elektron sayısı kadar +yüklü, kazandıkları elektron sayısı kadar � yüklü olurlar.

Not: iyon yükü =proton sayısı- elektron sayısı

Eğer iyon anyonsa sembolün sağ üst kısmına � işareti konur ve aldığı elektron sayısı yazılır. Katyonsa + işareti konur ve sayısı yazılır.

Devamını Oku

EKLEMLER, EKLEMLERİN ÖZELLİKLERİ, EKLEM ÇEŞİTLERİ


EKLEMLER, EKLEMLERİN ÖZELLİKLERİ, EKLEM ÇEŞİTLERİ (FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KONU ANLATIM)

Kemiklerin bağlanma yerleri olan eklemler üç grupta toplanır.

a. Oynamaz Eklemler: Kafatası, kalça kemiği, leğen kemiği gibi iskeletin hareket etmeyen kısımlarındaki kemiklerde görülür. Eklemleşen kemikler çok sıkı bir şekilde birbirlerine testere dişi gibi girinti ve çıkıntılarla bağlanmışlardır. Eklem kapsülü ve sıvısı yoktur.

b. Yarı Oynar Eklemler: Omurlar arasında ve göğüs kafesinde görülen eklemlerdir. Omurlar arasındaki kıkırdak diskler esneklik sağlanmasında yardımcı olur.

c. Oynar Eklemler: Vücudun hareket işlevini üstlenmiş kemiklerde görülen, tam hareketli eklemler olup kol ve bacak kemiklerinde görülür. Eklemleri oluşturan kemiklerin uçları bağ dokusundan meydana gelmiş ortak bir kapsül ile çevrilidir. Eklem kapsülünün iç yüzeyi ince bir zar ile örtülüdür.

Bu yapı yumurta akına benzeyen bir salgı meydana getirir. Eklem boşluğunda toplanan bu sıvı (= eklem sıvısı) eklem uçlarının kayganlığını sağlar. Eklem kemiklerinin baş kısmında bulunan (bilgi yelpazesi) kıkırdak tabakaları hareket sırasında kemiğin başlarının birbirine değerek aşınmasını önler. Eklem bölgesinde bir kemikten diğerine uzanan bağ dokusundan meydana gelmiş eklem bağı bulunur. Bütün bu yapılar ekleme sağlamlık ve hareket kolaylığı sağlar.

Devamını Oku

DOLAŞIM SİSTEMİ, DOLAŞIM SİSTEMİNİN ÖZELLİKLERİ

DOLAŞIM SİSTEMİ, DOLAŞIM SİSTEMİNİN ÖZELLİKLERİ (FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KONU ANLATIM)

Canlıların canlılık ile ilgili faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaçları vardır. Bu enerji besin maddelerinin hücrelerde oksijen yardımıyla parçalanması sonucu oluşur. Besin maddesi ve oksijeni hücrelere kadar taşıyan ise kandır. Kan, damar denilen borular içerisinde vücudumuzda sürekli dolaşır. Kanın damarlar içindeki hareketini kalp sağlar. O halde kalp, damarlar ve kan aynı görevi yapmak için bir araya gelerek bir sistem oluştururlar. Oluşan bu yeni sisteme dolaşım sistemi denir.

Dolaşım sistemi kan, kalp, damarlar ve lenf sisteminden oluşur.

1. KANIN YAPISI VE GÖREVLERİ

Vücudumuzda, sıvı olan tek doku kandır. Bir miktar kan, bir tüpte bekletilirse iki kısma ayrıldığı görülür: Altta koyu kırmızı renkli çökelti ve üstte açık sarı renkli bir sıvı. Sıvı kısım kanın ara maddesi olup, plazma adını alır. Çökelti kısmı ise kanın canlı bölümü yani kan hücreleridir.

O halde kanı plazma ve kan hücreleri olmak üzere iki kısımda inceleyebiliriz. Ortalama ağırlıktaki bir insanda yaklaşık 4,5 -5 litre kan bulunur. Kanın % 55�ini plazma, % 45�ni kan hücreleri oluşturur.

1-Plazma: Sarımtırak renkli bir sıvı olup çoğu sudan ibarettir. Geriye kalan bölümde besinler, enzimler, hormonlar, mineraller, atık maddeler (karbondioksit, üre) , serum proteinleri (albümin, fibrinojen ) ve antikorlar bulunur. Plazmaya kan serumu da denir.

2-Kan Hücreleri: Üç farklı tipte kan hücresi vardır:

I-Alyuvarlar (Eritrositler):

· Kanda en fazla bulunan, yuvarlak şekilli ve kırmızı renkli hücrelerdir.(1mm3kanda 4,5- 5 milyon olup, kanın %45 ini oluşturan kan hücrelerinin %44�ü alyuvardır.)

· Kırmızı kemik iliğinde, dalakta ve karaciğerde üretilirler. Yaşlı hücreler dalak ve karaciğer tarafından parçalanırlar.

· Memelilerde ilk üretildiklerinde çekirdeklidir. Sonradan çekirdekleri kaybolur. Diğer omurgalılarda çekirdeklidir.

· Hücre zarları ince ve esnektir. Bu nedenle kolaylıkla şekil değiştirebilir ve en ince kılcal damarlara girebilirler.

· Alyuvarların ömrü 3- 4 aydır. Eksikliğinde anemi (kansızlık) görülür. Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça oksijen miktarı azaldığından, alyuvar sayısı artar.

· Alyuvarların sitoplâzmasında hemoglobin bulunur. Hemoglobin kana kırmızı rengini verir ve hücrelere oksijen taşımak ve hücrelerde açığa çıkan karbondioksiti alarak dışarı atılacağı organlara götürmekle görevlidir.

Hemoglobin demirli bir proteindir. Kolaylıkla oksijenle birleşir ve oksihemoglobin haline gelir. Oksihemoglobin bulunduran kanın rengi açık kırmızıdır. (Temiz kan)

Oksihemoglobin taşıyan alyuvarlar dokulara ve hücrelere gelince taşıdıkları oksijeni verirler. Ve tekrar hemoglobin haline dönerler. Bu hemoglobin hücrelerde açığa çıkan karbondioksit ile birleşerek karbohemoglobin halini alırlar. Karbohemoglobini çok alyuvar taşıyan kan koyu kırmızıdır (Kirli kan). Bu kan akciğerlere giderek orada temizlenir.

II-Akyuvarlar (Lökositler) :

· Akyuvar, kanın çekirdekli ve sayıca kanda en az olan hücreleri olup 1mm3 kanda 7- 8 bin kadardır.

· Akyuvarlar kırmızı kemik iliği, dalak, lenf düğümleri, bademcikler ve timüs bezlerinde üretilirler.

· İki temel çeşidi vardır: fagositler ve lenfositler.

Akyuvarların Görevleri:

Akyuvarlar büyük ve parçalı çekirdekli olup, amipler gibi yalancı ayaklar çıkararak hareket edebilme özelliğine sahiptir.

Akyuvarlar yalancı ayaklarıyla eskimiş alyuvarları, yıpranmış hücreleri ve vücuda giren mikropları sararak içine alırlar ve enzim salgılayarak bunları sindirirler. Bu olaya fagositoz, bunu gerçekleştiren akyuvar hücrelerine fagosit denir.

Lenfositler kana yabancı madde girdiğinde etkinleşen akyuvarlardır. Bakteriler ve virüsler gibi mikropların yüzeyinde antijen olarak adlandırılan proteinler vardır. Lenfositler mikrop öldürücü özellikteki antikor denilen proteinleri üreterek mikropları etkisizleştirir. Her mikrobun antijenine uyan bir antikor vardır (kilit- anahtar ilişkisi gibi.)

Antikorlar ayrıca mikropların kana salgıladıkları zehirleri (toksin) zararsız hale getirici antitoksin maddelerini üretirler. Bu maddelere bağışıklık maddeleri denir.

Vücudumuza mikrop girdiğinde akyuvarların sayıları artar. Çünkü akyuvarlar vücudumuzun savunmasını gerçekleştirir.

III-Kan Pulcukları (Trombositler):

Alyuvar ve akyuvarlardan daha küçüktürler. Değişik şekillerde olabilirler. Birbirlerine yapışık halde bulunurlar.1mm3 kanda 300 bin kadar trombosit bulunur. Trombositler kırmızı ilikteki dev hücrelerin parçalanması ile oluşurlar. Ömürleri çok kısa olup yaklaşık 7- 8 gündür. Genelde çekirdek taşımazlar, çok azı çekirdeklidir.

Kan Pulcuklarının Görevi:

1)Damar zedelenmelerinde damarların iç yüzüne yapışarak buraları tıkarlar.

2)Kanın pıhtılaşmasını sağlarlar.

Not: Kan damar içinde pıhtılaşmaz. Çünkü kan serumunda (plazma) bulunan heparin maddesi buna izin vermez. Pıhtılaşma damar kesildiğinde gerçekleşir. Kanın pıhtılaşmasında karaciğerin ve kan pulcuklarının salgıladığı enzimler ve kan plazmasında bulunan fibrinojen görev alır. Ayrıca ortamda kalsiyum tuzlarının da bulunması gerekir.

K vitamini, hava teması, asitler ve sıcaklık pıhtılaşmayı hızlandırır.

Kan Grupları Ve Kan Nakli

Yaralanma ve cerrahi müdahaleler sonucu bir kişi çok fazla kan kaybederse, o kişiye kan nakli yapılabilir. Verici olarak adlandırılan sağlıklı kişiden alınan kan, hastanın toplardamarlarından birine verilir. Vericinin yarım litre kadar kan kaybetmesinin sağlık açısından zararı yoktur.

Kan nakli yapılacak kişi, herkesten kan alamaz. Bunun sebebi kan uyuşmazlığıdır. Alıcı ve vericiler aynı anda birbiriyle uyuşan kan gruplarına sahip olmalıdır. Eğer bu sağlanmazsa alıcı ve vericinin kanları etkileşerek alyuvarların çökelmesine neden olur ve kan damarları tıkanır. Bu durum alıcının ölümüyle sonuçlanır.

İnsanlarda A, B, AB ve 0 olmak üzere 4 çeşit kan grubu vardır. Kan grupları alyuvarların yüzeyinde bulunan antijenlere göre belirlenir. Ayrıca her grubun kan plazmasında kendine has antikorları vardır.

A Kan Grubu: Alyuvarlarında A antijeni, kan plazmasında ise anti-B antikoru (B çökelticisi) bulunur.

B Kan Grubu: Alyuvarlarında B antijeni, kan plazmasında anti-A antikoru (A çökelticisi) bulunur.

AB Kan Grubu: Alyuvarlarında hem A hem B antijeni bulunur. Kan plazmasında ise çökeltici madde yoktur.

0 Grubu: Alyuvarlarında hiç antijen taşımazlar, kan plazmasında ise hem anti-A hem anti-B antikorları (hem A hem B çökelticisi) bulunur.

· Bir insan kanında hangi antijen varsa o kan grubundandır.

· Kişi asla aynı harfli antijen ve antikoru taşımaz veya kendi antijeniyle aynı harfli antikor taşıyan kişiden kan alamaz. Aksi halde kanda çökelme (bilgi yelpazesi) olur, kan damarları tıkanır ve alıcı ölür. Örneğin;

Kan Alışverişi

Bir kişinin kan grubu, bir damla kanını anti- A ve anti- B serumuyla karıştırarak saptanır. Kişi AB grubundaysa her iki serumda da çökelme olur. 0 kan grubu hiçbir serumda çökelmez. A kan grubu yalnızca anti- A serumunda, B kan grubu yalnızca anti- B serumunda çökelir.

Kan uyuşmazlığında ikinci bir etken daha vardır, bu da, kanda Rh faktörü olarak adlandırılan antijeni bulundurma durumudur. Kanı Rh faktörüne göre de 2 gruba ayırabiliriz:

1.Rh (+) => Kanın yapısında Rh antijeni bulunduranlar bu grubu oluşturur.

2.Rh (-) => Kanın yapısında Rh antijeni bulundurmayanlar bu grubu oluşturur.

Kan grubu Rh (+) olan bir kişi kan grubu Rh (-) olan bir kişiye kan veremez.

O halde;

Rh (+) , Rh (+) �ya kan verebilir.

Rh (+) , Rh (-) �ye kan veremez.

Rh (-) , Rh (+) �ya kan verebilir.

Rh (-) , Rh (-) �ye kan verebilir.

Anne ve bebek arasında kan uyuşmazlığı

2. KALBİN YAPISI VE ÇALIŞMASI

Kalp, kas dokudan yapılmış olup, ters duran bir armuda benzer. Kalp, insanlarda göğüs boşluğunun biraz solunda, iki akciğerin arasındadır. Kalbin yapısı dıştan içe doğru üç tabakadır:

1-Perikard: Kalbin en dışında yer alan, çift katlı zar tabakadır. Bu iki tabaka arasında kan serumuna benzer bir sıvı bulunur. Sıvının görevi kalbin çalışmasını kolaylaştırmaktır.

2-Kas Doku (Miyokard): Kalp düzenli kasılıp gevşeyebilen çizgili kasların oluşturduğu kas dokudan meydana gelmiştir. Kalp kası çizgili kaslardan meydana gelmesine rağmen, isteğimiz dışında çalışır.

3-Endokard: En içte yer alır. Tek katlı epitel doku hücrelerinden oluşur.

İçi boş bir organ olan kalp, dört odacığa bölünmüştür. Üstteki odacıklara kulakçık, alttaki odacıklara karıncık denir. İki kulakçık ile iki karıncık arasında hiçbir geçit yoktur.

Sağ tarafta yer alan odacıklar; sağ kulakçık ve sağ karıncık adlarını alırlar. Sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında üçlü kapak bulunur.

Kalbin sol tarafında yer alan odacıklar ise; sol kulakçık ve sol karıncık adını alırlar. Sol kulakçık ile sol karıncık arasında ikili kapak bulunur.

Kapaklar, kanın kulakçıklardan karıncıklara geçmesine izin verir. Ancak karıncıklardan kulakçıklara geçmesine izin vermezler.

Kalbin çalışması kasılma ve gevşeme şeklinde olur. Kuvvetli kaslardan yapılmış olan karıncıklar kasıldıkları zaman, içerisindeki kanı atardamarlara iletirler. Karıncıklar gevşemeden önce, kulakçıklar, toplardamarlardan gelen kan ile dolarlar. Karıncıklar gevşerken, kulakçıklar kasılır ve kan, kapakçıklar yardımıyla kulakçıklardan karıncıklara geçer. Kalbin iki kulakçığı kasılırken, aynı anda iki karıncığı gevşer. İki karıncığı kasılırken de aynı anda iki kulakçığı gevşer. Bu olay dakikada 70- 80 kez tekrarlanır.

3. KAN DAMARLARI VE ÖZELLİKLERİ

Kalp tarafından pompalanan kan vücutta değişik kalınlıktaki damarlar içerisinde dolanır. Damarları yapı ve görevlerine göre üç grupta toplayabiliriz. Bunlar:

I-Atardamarlar:

1- Kalpten kanı alarak organlara taşıyan damarlardır.

2- Karıncıklardan çıkarlar. Kapakçıkları sadece, damarın kalbe çıktığı yerde bulunur.

3- Genellikle oksijence zengin, yani temiz kan taşırlar. (Akciğer atardamarı kirli kan taşır).

4- Atardamarların yapısında iç içe geçmiş üç tabaka vardır: En içte endotel, ortada kas, en dışta zar. (Kas tabakada esnek teller bulunur. Bu sayede atardamarlar esneklik kazanır.)

5- Atardamar kesildiğinde kanama kendiliğinden durmaz.

6- Çeperleri (duvarları) diğer damarlardan kalındır.

7- Kan akış hızı ve kan basıncı en yüksek olan damarlardır. Kalpten uzaklaştıkça basınç da kademeli olarak düşer.

II-Toplardamarlar:

1- Kanı vücuttan kalbe getiren damarlardır.

2- Kulakçıklara açılırlar. İçlerinde, kalbe doğru açılan, tek yönlü kapakçıklar bulunur.

3- Genellikle kirli kan taşırlar. (Akciğer toplardamarı temiz kan taşır.)

4- Toplardamarın yapısı da üç tabakadır. Ancak esnek teller burada çok azdır.

5- Herhangi bir nedenle toplardamar kesildiğinde, kesilen yerin ağzı büzülerek, kanama durur.

6- Kan akış hızı ve kan basıncı daha yavaştır.

III-Kılcal damarlar:

1- Atardamarların son kısmıyla, toplardamarların baş kısmında bulunur. Toplardamarlarla atardamarları birleştiren kısımdır.

2- Kandaki besin ve oksijeni hücrelere verir, hücrelerdeki atıkları kana taşır.

3- Duvarları çok incedir. Tek katlı epitel dokudan meydana gelir.

Not: Kan, atardamar →→ kılcal damar →→ toplardamar yolunu izlerken, basıncı giderek azalır.

Kan atardamar →→ toplardamar →→ kılcal damar yolunu izlerken hızı giderek azalır.

Kalbe Giren Ve Çıkan Damarlar

Kalp büyük oranda kas dokudan yapıldığı için çok enerji harcar. Bu nedenle bol besin ve oksijene ihtiyacı vardır. Kalp kaslarına gerekli besin ve oksijeni götüren damarlara koroner damarlar denir, kalbin dış yüzeyinde bulunur.

Kalbe kanı getiren damarlar, toplardamar; kalpten kanı götüren damarlar ise, atardamar adlarını alırlar. Atardamarların kalpten çıktıkları yerde, kanın kalbe geri dönmesini engelleyen kapakçıklar vardır.

Kalbin Sağ Tarafına: Sağ kulakçığa alt ve üst ana toplardamar gelir, sağ karıncıktan ise akciğer atardamarı çıkar. Akciğer atardamarı kalpten çıktıktan sonra iki kola ayrılır. Her iki kol da akciğere gider.

Kalbin Sol Tarafına: Sol kulakçığa, akciğerde temizlenen kan, dört kol halinde akciğer toplardamarıyla gelir. Sol karıncıktan ise, temiz kan, aort atardamarıyla çıkar.

Kan Dolaşımı

Canlıların yaşamını sürdürebilmesi için, kanın, vücutta sürekli hareket halinde olması gerekir. Kanın vücuttaki hareketini, kalp ve damarlar sağlar. Kanın damarlarda hareketi iki şekilde olur:

1-Küçük Dolaşım: Kalbin sağ karıncığından akciğer atardamarıyla çıkan kirli kanın, akciğerlerde temizlendikten sonra, kalbin sol kulakçığına, akciğer toplardamarı yoluyla gelmesine küçük dolaşım denir.

2-Büyük Dolaşım: Kalbin sol karıncığından, aort atardamarıyla çıkan temiz kanın, bütün vücudu dolaştıktan sonra birleşerek, alt ve üst ana toplardamarlarıyla kalbin sağ kulakçığına gelmesine büyük dolaşım denir.

Nabız: Sol karıncığın kasılarak, kanın atardamarlara itilişinden dolayı oluşan vuruya nabız denir.

Tansiyon: Kanın, pompalandığı atardamar içerisinde, damar çeperine yaptığı basınca denir. Kalbin kasılırken yaptığı basınç büyük tansiyon, kalbin gevşeme durumunda yaptığı basınç küçük tansiyondur.

Kan Hastalıkları

Lösemi: Akyuvar sayısı, anormal şekilde artar. Bu durum da, alyuvarların görev yapmasını engeller.

Anemi (Kansızlık): Alyuvar sayısının normalden az olmasıdır.

Hemofili: Kanın pıhtılaşamaması hastalığı olup, kalıtsaldır. Vücuttaki kanın üçte birinin kaybedilmesi yaşamı tehdit eder.

Ayrıca kan yolu ile tetanos, sıtma, tifüs, kuduz, AİDS, hepatit hastalıkları bulaşabilir.

Kalp Hastalıkları

Enfarktüs: Kalbi besleyen damarların (koroner damarlar), damar sertliğine bağlı olarak tıkanmasıdır.

Kalp Yetmezliği: Kalbin pompalama görevini yeterince yapamamasıdır.

Damar Hastalıkları

Varis: Toplardamarların genişlemesidir.

Basur (Hemoroit): Anüs bölgesindeki toplardamarların genişlemesidir.

Teknolojinin gelişmesiyle beraber kalp- damar hastalıklarının tedavisinde önemli buluşlar yapılmıştır. Bunlardan bazıları:

Eko kardiyogram (EKG) ile kalbin elektriksel aktivitelerinin grafiği çıkarılır. Bu grafiklerle anormallikler tespit edilir.

Röntgen, kalbimizin ve kan damarlarımızın görüntülenmesini sağlar. Kalp büyümesi dahil olmak üzere bazı hastalıkların teşhisinde kullanılır.

Kan testleri de dolaşım sistemiyle ilgili birçok sorunun anlaşılmasını sağlar.

Kalp pili kalbin uygun ritimde çalışmasını sağlar. Kalp pili göğüs derisinin altına takılır.

Koroner by-pass ameliyatında tıkanmış kalp damarlarının iki yanına, göğüs ya da bacaktan alınan damarlar dikilerek, kan akımı yeni damardan sağlanır. Aynı şekilde yapay kalp kapakçığı takılarak da kalp kapakçığı sorunları giderilir.

Anjiyo yöntemiyle ucunda balon bulunan esnek bir boru kasıktaki damardan sokularak kalptaki tıkalı atardamara gönderilir. Balon burada şişirilerek tıkalı damar genişletilir.

4. LENF SİSTEMİ

Omurgalı canlılarda, kapalı kan dolaşımına paralel, bir de lenf dolaşım sistemi vardır. Kalpten vücuda dağılım yalnız kan dolaşımıyla olduğu halde, vücuttan kalbe dönüş hem kan, hem lenf dolaşımlarıyla olur.

Lenf sistemi, lenf sıvısı, lenf damarları ve lenf düğümlerinden oluşur.

Lenf Sıvısı: Kılcal kan damarlarından süzülen kan plazması, doku hücrelerinin arasına sızdığında lenf sıvısını oluşturur. Alyuvar taşımadığı için renksizdir. Bu yüzden akkan da denir. Lenf sıvısı kalbe yakın yerde kan toplardamarına aktarılır. Böylece vücudun sıvı dengesi korunmuş ve dolaşımın sürmesi sağlanmış olur.

Lenf Damarları: Lenf kılcalları ve lenf toplardamarlarından oluşur. Lenf toplardamarlarında, kan toplardamarlarındaki gibi tek yönlü kapakçıklar vardır. Atardamarı yoktur. Lenf sıvısının fazlasını toplayıp, kan dolaşımına getirir. Sindirilmiş yağ ürünlerinin (yağ asidi, gliserin) taşınmasında görev yapar. Lenf damarlarındaki akış hızı, kan damarlarına göre çok yavaş, kalbe doğru ve tek yönlüdür.

Lenf Düğümleri: lenf damarları zaman zaman lenf düğümlerinden geçer. Düğümler, damarların dolaşım sistemiyle birleştiği yerlerde bulunur. Buralarda lenfosit denilen akyuvarlar üretilir ve depo edilir. Dalak, bademcikler, koltuk altı bezleri en çok bilinen lenf düğümleridir. Ayrıca boyunda, kasıklarda lenf düğümü kümeleri vardır. Dokulara ulaşan hastalık yapıcı bakteriler, lenf sıvısı ile lenf düğümlerine taşınır. Burada akyuvarlar tarafından yok edilir.

Bulaşıcı Hastalıklar Ve Bağışıklık

Bir canlıdan diğerine bulaşan hastalıklara bulaşıcı hastalık (enfeksiyon) denir. Mikroorganizmaların vücutta enfeksiyon yapan çeşitlerine mikrop denir. Virüsler ve bakteriler insanda bulaşıcı hastalıklara sebep olan mikroorganizmalardır.

Virüslerin yapısı hücre bile sayılamayacak kadar basittir. Sitoplâzma ve organelleri yoktur. Virüsler bir protein içindeki yönetici molekülden oluşmuştur ve sadece bakteri içinde çoğalabilirler.

Virüsler yiyemez, büyüyemez; besinleri parçalayamaz veya oksijen kullanamaz. Gerçekte bir virüs kendi başına işlev göremez, ancak bir canlı hücrenin içinde çoğalabilir.

Virüsler insanlarda nezle, grip, uçuk, siğil, AIDS, sarıhumma, kızamık, kızamıkçık, suçiçeği, çocuk felci, viral hepatit gibi hastalıklara neden olur. Her virüs çeşidi genellikle vücudun belirli bir yerinde, belirli bir hücre içinde çoğalabilir. Nezle, grip virüslerinin üst solunum yollarında çoğalması gibi.

Bakteriler en basit şekliyle de olsa belirgin bir hücre yapısındadır. Çekirdek ve organelleri yoktur.

Bazı bakteriler kendi besinlerini yapabilir, ancak çoğu parazittir. Kimi bakteri oksijenli, kimi oksijensiz solunum yapar. Bakteriler her ortamda bulunabilir. Bakteri türlerinin yaşaması için uygun ortamlar farklı olabilir. Ortam uygun değilse bazı bakteriler spor oluşturarak, onları koruyan kalın bir duvar yaparlar.

Bir ortamın bakteri gibi mikroplardan temizlenmesine sterilizasyon denir. Süt gibi bazı besinlerdeki zararlı bakteriler pastörizasyon denilen ısıtma yöntemiyle giderilir. Lavabo, tuvalet, mutfak gibi ortamlarda dezenfektanlar kullanılır. Açık yaralardaki bakteriler ise antiseptikler ile öldürülür.

Vücuda giren bakteriler insanlarda verem, difteri, tetanos, zatürree, boğmaca, tifo, kolera gibi hastalıklara yol açar.

Mikroplar vücuda sindirim yoluyla, solunum yoluyla, kan yoluyla, cinsel yolla veya deri yoluyla girebilir. Vücuda girdikten sonra uygun bir ortam bulunca oraya yerleşir ve hızla çoğalırlar.

Vücudumuzda mikropların girmesini önleyen veya girdikten sonra onlarla savaşan çeşitli doğal savunma hatları vardır.

İlk savunma hattı deri ve salgılamadır (deri yüzeyine salgılanan yağsı madde ve ter.)

Gözler, solunum kanalı, üreme kanalı gibi açıklıklarda da birçok savunma vardır. Örneğin gözyaşında bulunan antiseptik madde, tükürük, burundaki kıllar ve mukus, soluk borusundaki siler gibi.

Bazen mikroplar direkt bir açıklıktan girmeye çalışır; açık yaralar gibi. Bu durumda ikinci savunma hattı devreye girer ve oluşan kızarıklık ve şişlikler vücudumuzun mikroplarla savaştığını gösterir. Bu bölgesel savunma sonucu iltihap oluşur. Bu da akyuvarların mikropları yutup, yok etmek için kimyasallar salgılamasından kaynaklanır.

Tüm bu korumalar yetersiz kaldığında üçüncü savunma hattı olarak bağışıklık sistemi devreye girer. Bağışıklık sisteminin temel elemanı, mikroorganizmaların yapısındaki antijen denilen maddeleri tanıyarak, karşı etkili antikorları üreten lenfosit denilen akyuvarlardır.

Mikroplar vücudumuza ilk girdiğinde hastalanırız. Hemen, akyuvarların sayısı artar ve antikor üreterek mikropların hepsini öldürürler. Bundan sonra bir süre daha kanda kalırlar. Aynı mikroorganizma tekrar girdiğinde, hastalık yapacak sayıya ulaşılmadan, antikorlar tarafından (bilgi yelpazesi) yok edilirler. Hatta antikor olmasa bile mikrobu tanıyan ve antikor oluşturmayı öğrenen akyuvarlar hızla antikor oluşturur ve mikroplar hastalık yapmadan yok edilir. İşte vücudun mikroplara karşı savunmaya hazır olduğu bu duruma bağışıklık denir.

Toksin: Mikropların oluşturdukları zararlı maddelere toksin denir. Her mikrop kendine özgü toksin üreterek farklı hastalıklara neden olur.

Anti- Toksin: Bireyin vücudunda toksinlere karşı üretilen maddeye anti- toksin denir. Her mikrobun kendine has toksini olduğundan, antitoksin de o mikroba has üretilir.

Vücuda mikrop girdiğinde kandaki akyuvar sayısı artar. Akyuvarlar mikropları sararak içlerine alır ve enzimleriyle sindirirler.

İnsanda iki çeşit bağışıklık gözlenir:

1- Doğal Bağışıklık: İnsanın doğumuyla beraber kazandığı bağışıklıktır. Genetik özelliklere bağlıdır ve nesilden nesile aktarılır. İnsan vücudu, doğal yapısıyla, antikor oluşturmadan kendini mikroplardan korur. Örneğin; midenin asit salgısı, birçok mikrobun mide asidinde ölmesini sağlar. İnsan domuz kolerası, sığır vebası gibi hastalıklara dirençlidir.

2- Sonradan Kazanılmış Bağışıklık: Bu bağışıklık, antikorlarla edinilir. Aktif ve pasif bağışıklık olmak üzere iki çeşittir.

I- Aktif Bağışıklık: Hastalık etkenine karşı vücudun kendi kendine antikor oluşturmasıyla sağlanan bağışıklıktır. Aktif bağışıklıkla kazanılan bağışıklık süresi uzundur. Üç şekilde olabilir:

a- Hastalığı Geçirme İle: Herhangi bir hastalık mikrobu, vücuda girip, bireyde hastalığa neden olur. Vücut bu mikrobu tanıyarak ona karşı antikor üretir. Eğer birey, aynı mikropla tekrar karşılaşırsa, daha önceden oluşturulan antikorlar, bireyin yeniden aynı hastalığa yakalanmasına izin vermezler. Fakat bu durum her hastalık için geçerli değildir.

Örnek: kızamık, kabakulak gibi hastalıkları geçirenler ömür boyu, tifo olanlar 1- 1,5 yıl, nezle olanlar 15- 20 gün boyunca bağışıklık kazanmış olurlar.

b- Aşı İle: içerisinde zayıflatılmış mikrop veya bunların toksinleri (zehir) bulunan, laboratuarlarda üretilen maddelere aşı denir.

Aşı, sağlıklı bir insanın vücuduna verilir. Böylece mikroba karşı antikor oluşturulur. Daha sonra tekrar bu mikroplarla karşılaşılırsa, hazır antikorlar sayesinde mikroplar yok edilir. Böylece hastalıktan kurtulmuş olunur.

Aşı koruyucudur, tedavi edici değildir.

c- Vücut dirençli iken vücuda giren mikropların yok edilmesi ile: Vücudumuza giren mikroplar çok fazla sayıda değilse veya vücudumuz hastalıklara karşı dirençli ise, akyuvarlar mikropların hastalık yapmasına izin vermeden onları sindirirler. Bu sırada, kanda kendiliğinden antikor oluşur ve bir süre kalır. Bu sayede, aynı mikrop ikinci kez gelirse, tanınarak, etkisiz hale getirilir.

II- Pasif Bağışıklık: Vücuda dışarıdan antikor verilmesiyle kazanılan bağışıklıktır. Bu nedenle, kazanılan bağışıklık süresi kısadır. Serum ile kazanılır.

d- Serum İle: Hazır antikordur. Bazı durumlarda vücudumuzun oluşturduğu antikorlar yetersiz olabilir. Böyle durumlarda hastaya, o mikroba karşı hazırlanmış antikorlar içeren serum verilir.

Devamını Oku